RAY, JEAN

(Gent, 08.07.1887 - Gent, 17.09.1964, bekendste pseudoniem van Raymond de Kremer)

Frans- en Nederlandstalige auteur van (meestal fantastische) romans en verhalen, detectives, sprookjes, scenario’s voor stripverhalen, gedichten en liederen. Bovendien schreef hij teksten voor revues en honderden columns en journalistieke bijdragen over folklore. Als Jean Ray schreef hij in het Frans voor volwassenen; voor zijn Nederlandse jeugdverhalen gebruikte hij meestal de naam John Flanders. Voorts hanteerde hij talrijke andere pseudoniemen (Tiger Jack, R.M. Temple, John Sailor, Kapitein Bill, Alice Sauton...) en publiceerde hij veelvuldig anoniem (o.m. zijn Harry Dickson-verhalen). Qua vorm gaat zijn oeuvre van het superkorte verhaal (tien regels en alles is gezegd) tot lijvige romans.

Men heeft hem – in het dagelijkse leven – een “fantast” genoemd. Zo beweerde hij zélf, ooit met een Indiaanse getrouwd te zijn en in de rumsmokkel “gezeten” te hebben. Literair was de “fantastiek” alvast zijn sterk punt. Maar er is meer: men dicht hem ook de rol van vernieuwer toe. Voor het jeugdblad Bravo (dat hij onder allerlei pseudoniemen nagenoeg alleen volschreef) creëerde hij de jonge detective Edmund Bell die tevens – op scenario van hemzelf en met tekeningen van Frits Van den Berghe – stripheld werd. Beide mannen zouden daarmee aan de basis hebben gelegen van het Vlaamse stripverhaal. In zijn jeugdverhalen maakte hij vanaf de jaren ’30 komaf met de “brave hendriken”-mentaliteit, zowel in zijn Vlaamse filmpjes voor de katholieke uitgeverij Averbode als in het eerder vrijzinnige jeugdblad Bravo. Met Raf Verhulst wordt hij (met de Avonturen van Harry Dickson) beschouwd als de grondlegger van het Vlaamse speurdersverhaal. Tenslotte introduceerde hij in zijn volwassenenliteratuur het begrip “vierde dimensie” en wordt hij ook wel eens de voorloper van het magisch-realisme genoemd, vooral voor zijn (griezel)roman Malpertuis.

Jean Ray en Gent

Alleen al zijn vele adressen in Gent wijzen op zijn grilligheid. We sommen even op: hij werd geboren in een herenhuis in de Gentse Ham; in juli 1895 verhuisden zijn ouders naar de Sint-Jansdreef; in februari 1912, na zijn huwelijk met de revueactrice Virginie Bal (Nini Balta), vestigde hij zich in de Zondernaamstraat; vanaf oktober 1913 woonde hij in de Baudelostraat; vanaf juni 1917 in de Wolfstege; vanaf juli 1924 opnieuw in de Baudelostraat; vanaf juli 1926 aan de Albertkaai (thans Gordunakaai); nadat hij in oktober 1930 zijn vrouw verliet, betrok hij een appartement in de Normaalschoolstraat; vanaf november 1934 treffen we hem aan in de Sint-Jansdreef; vanaf juli 1937 woonde hij in de Borluutstraat (nu Belfortstraat); vanaf september 1939 in de Prinses Clementinalaan; in juli 1952 verhuisde hij naar de Tentoonstellingslaan en in december 1954 trok hij in bij zijn dochter aan de Rooigemlaan.

Hij kreeg lager onderwijs in het Laurentinstituut (Onderstraat). Vanaf oktober 1901 was hij op internaat in Pecq bij Doornik. In 1903 en 1904 volgde hij het derde jaar moderne humaniora aan het Koninklijk Atheneum te Gent (Ottogracht). Uit die tijd stammen zijn eerste pennenvruchten in het studentenblad De Goedendag. De twee schooljaren daarop studeerde (en mislukte) hij aan de Gentse Rijksnormaalschool, in de Ledeganckstraat. In de Almanak van ’t Zal Wel Gaan (1907-1908) verschenen enige gedichten van zijn hand.

Van 15 juli 1910 tot eind april 1919 was hij klerk bij het Gentse stadsbestuur. Een voorbeeldige ambtenaar was hij blijkbaar niet. In 1912 was er zelfs een duistere affaire met het uitgeven van wissels. Hij bleef enkel in dienst dank zij politieke bescherming.

Inmiddels debuteerde hij in 1911 – als Jean Ray – met Franstalige coupletten voor de revue Ze zijn daar, op liberetto van R. Schmidt en Henri van Daele. Met laatstgenoemde, “keizer” van het Gentse volkstoneel, werkte hij later nog regelmatig samen en onderhield hij een levenslange vriendschap.

Na de Eerste Wereldoorlog vestigde hij zich als zelfstandig wisselagent. In die periode was hij op het toppunt van zijn literaire roem. Begin 1925 verscheen zijn eerste verhalenbundel, Les Contes du Whisky. Duistere praktijken met leningen leverden hem in januari 1927 een veroordeling tot een gevangenisstraf van 6 jaar en 6 maanden op. Wegens voorbeeldig gedrag (in de Nieuwe Wandeling) kwam hij al vrij in februari 1929.

Ondertussen was hij broodschrijver geworden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verschenen zijn verhalenbundels Le Grand Nocturne (1942), Les Cercles de l’épouvante (1943), Cité de l’indicible peur (1943), Malpertuis (1943, geïnspireerd door het Gent van Jules de Bruycker) en de raamvertelling Derniers contes de Canterbury (1943) – allemaal voor volwassenen, allemaal met een soms zeer hoog “Gent-gehalte”. Na de Tweede Wereldoorlog sleet hij, als John Flanders, jeugdverhalen bij uitgeverij Averbode en werkte hij mee aan verschillende tijdschriften (’t Kapoentje, Ons Volkske, Zonneland...). Tegelijkertijd publiceerde hij, als Jean Ray, tal van verhalen voor volwassenen.

Op het einde van zijn leven kende hij een late glansperiode toen uitgeverij Gérard zijn Les 25 meilleures histoires noires et fantastiques (1961) op de markt bracht. Twee jaar later werd hem de enige prijs toegekend die hem bij leven te beurt viel: de Franse Prix des Bouquinistes. Op 17 september 1964 werd een hartaandoening hem fataal. Hij werd begraven op de Westerbegraafplaats (graf F 4-8).

Gentse werken

Niettegenstaande honderden van zijn verhalen zich afspelen in allerhande exotische oorden, ademt gans zijn oeuvre de sfeer van het Gent van zijn jeugd. Ook wanneer hij zijn verhalen in het mistige Londen situeert, baseert hij zich duidelijk op het Gent dat hij zo liefhad. Bovendien schreef hij tal van columns over “zijn” Gent in de rubriek Dat was een tijd! van de krant Het Volk; ze werden in 1996 gebundeld uitgegeven.Vanaf 1934 schreef hij reportages, cursiefjes en Gents nieuws in De Dag, meestal over Gentse volkswijken.

Befaamd is zijn La Main de Goetz von Berlichingen (1951), waarin “Oom Kwansuys” opduikt die zich het liefst omringde met vrienden die hem veel aandacht gaven en in “stomme bewondering voor zijn redevoeringen” stonden. Deze oom was niemand minder dan Edward (“Eedje”) Anseele (zijn echte oom langs moederszijde) die ook een belangrijke rol kreeg toebedeeld in de roman Malpertuis, het “vervloekte huis van de hel”. Met Malpertuis werd klaarblijkelijk Feestlokaal van de Vooruit in de Sint-Pietersnieuwstraat bedoeld dat werd gebouwd in 1913, onder impuls van oom Anseele. De Anseeles waren weinig opgezet met dit boek: in de personages herkenden zij immers veel van hun eigen kleinburgerlijkheid. De roman werd in 1972 in het Nederlands vertaald door Hubert Lampo én in 1972 verfilmd door Harry Kümel, met Orson Welles in de hoofdrol.

Blijvende aandacht

Na zijn dood hebben velen getracht, zijn gedachtenis in ere te houden. Zowel zijn geboortehuis als zijn sterftehuis kregen een gedenkplaats. Op dit moment wijden nog twee verenigingen aandacht aan hem en aan zijn werk: De Vriendenkring Jean Ray poogt zijn integrale oeuvre voor iedereen beschikbaar te maken. Vervolgens is er de Werkgroep Tiger Jack, verbonden aan v.z.w. De Trap, die zich in de eerste plaats richt op de biografische studie van deze auteur en die zoektochten naar “Malpertuis” organiseert door het nachtelijke Gent.

Drie tentoonstellingen werden aan hem gewijd: in december 1971 in galerij Art Center (Penitentenstraat, Gent), in 1981 in de Koninklijke Bibliotheek Albert I (Brussel) en in 1989 in het Museum Arnold Vander Haeghen (Veldstraat, Gent). Bij die laatste gelegenheid schreven en speelden Freek Neirynck (zie aldaar) en Walter Ertvelt in opdracht van de Dienst Cultuur van de stad Gent ter gelegenheid van de 25^ste sterfdag van De Kremer De hand van Jean Ray in het Maurice Maeterlinckkabinet van het Museum Vander haeghen in de Gentse Veldstraat.

In 1978 behandelde Marc Vuylsteke uitvoerig de “Géographies imaginaires de Jean Ray” op een internationaal colloquium “Gent en de literatuur”, georganiseerd door de Gentse universiteit, en in 1998 ging in zijn geboortestad, onder impuls van de Vriendenkring Jean Ray, een internationaal “Jean Ray-colloquium” door.
Ter herdenking van de 50^ste sterfdag van Jean Ray organiseerde de Vriendenkring in het najaar van 2014 in theater Tinnenpot opnieuw een internationale “vriendenhommage” waarbij behalve de erfgenamen van Jean Ray zelfs fans uit Baskenland en Portugal aanwezig waren, en een Jean Ray-colloquium (5 november 2014) waar naast lezingen door o.a. prof. Arnaud Huftier (Jean Ray, L'Alchimie Du Mystere, 2010), Lieven Tavernier (Over water, 1986) en Geert van Damme (vzw De Trap) ook vertelconcerten van Jean Ray’s vroegste teksten (Eerste teksten, 2009) zoals “Mondscheindampfer” en “Pension Muffle-Flou” werden uitgevoerd.

Terwijl zijn Franstalig oeuvre nog geregeld wordt herdrukt, was het lang wachten op heruitgaven en publicatie van al zijn Nederlandstalige werk (verschenen in talrijke periodieken). Het merendeel van zijn Franstalig oeuvre was bovendien nooit in het Nederlands vertaald. De Vriendenkring Jean Ray/ L’amicale Jean Ray zette zich onder de bezielende leiding van André Verbrugghen en Arnaud Huftier na de eeuwwisseling onvermoeibaar in om de verspreid gepubliceerde verhalen te recupereren. Ze verzamelden daarbij ook achtergrondinformatie om zowel in het Nederlands als het Frans het volledige oeuvre weer beschikbaar te maken (zie de bibliografie). Met die uitgave Verzameld werk / Oeuvres complètes (2002-2016) kwamen ook om allerlei redenen onvindbaar geworden en zelfs onuitgegeven verhalen en romans tevoorschijn.
Zo is deel 3 De vloek der oude huizen (La malédiction des vieilles demeures, 2004) uitdrukkelijk realistisch gesitueerd in Gent en komt er ook wel Gents dialect in voor (“door ’t Lam Gods geslagen”, piereverlakkertje”, enz.). De roman werd omstreeks 1948-1949 in het Nederlands geschreven en geraakte nooit gepubliceerd, wellicht door de essentiële intrige van onmogelijke liefde en bloedverwantschap. Deze “detectiveroman” (dixit de auteur, Raymond de Kremer) is eigenlijk een soort familieroman over zijn Vlaams-Waalse herkomst, maar ook een ‘modern’ verhaal van structurele fantastiek (met zgn. Droste-effect van verhalen-in-verhalen). Het boek is verwant met zijn eerder gepubliceerde Malpertuis. Het schenkt veel aandacht voor de na de Wereldoorlog totaal verdwenen wereld van de kleine burgerij zoals die in De Kremers jeugd bestond. Allerlei typisch Gentse huizen worden vernoemd, o.m. café Nantes op de Kraanlei, jeneverstokerij Van Hoorebeeke in de Sleepstraat, banketbakker Dacher in de Cataloniëstraat, de stedelijke schietbaan aan de Martelaarslaan, de Mammelokker (Lakenhalle), het rasphuis (Coupure Links) en de hogeschoolbibliotheek (Ottogracht). Voorts komen de hele centrumbuurt tussen Hoogpoort en Meerhem, (in noordelijke richting daarvan) de kleine dokken en (in de zuidelijke Gentse periferie) de wijk Sint-Pieters-Buiten in beeld.

[Geert Vandamme]

Over Jean Ray:

• Jean Antoine & Claire François: Qui êtes-vous Jean Ray? (kortfilm, opgenomen in het Gravensteen in Gent, 1961, vertoond in de reeks Les Carnets du Temps Présent, op RTBF, 10.04.1961), zie op: http://www.sonuma.be/archive/qui-%C3%AAtes-vous-jean-ray
• Annie Declerck: De fantastische verhalen van Jean Ray en John Flanders (VRT-Kortweg, 23.09.1974) op internet: http://cobra.be/cm/cobra/videozone/archief/boek/1.1041032
• François Truchaud en Jacques Van Herp (redactie): Jean Ray (1980)
• Jean-Baptiste Baronian en Françoise Levie: John Flanders, Jean Ray, 1887-1964(1981)
• Sailor’s Memories (1987). Losbladig werk met de meest volledige bibliografie
• Doreen Gaublomme en Lieven Tavernier: Jean Ray of de werkelijkheid voorbij een stad (1989)
• Geert Vandamme: Het boekoeuvre bij leven van Raymond De Kremer, alias Jean Ray/John Flanders (1996)
• Werkgroep Tiger Jack publiceerde tal van artikelen over hem in het tijdschrift Gandavum
• L’Amicale / Vriendenkring Jean Ray – John Flanders, zie op internet: http://www.jeanray.be/