Willemsfonds

(1851 - )

Vlaamse culturele vereniging met liberale strekking, op 23 februari 1951 gesticht in Gent door 31 Gentenaars en 7 Brusselaars, en genoemd naar de vijf jaar eerder overleden Jan Frans Willems (1793-1846).
De aanvankelijke doelstelling van het Willemsfonds [verder WF] luidde “… de Nederlandsche taal- en letterkunde en alles wat haar aangaat krachtdadig ondersteunen en aanmoedigen, ter versterking van den algemeenen nationalen geest in België”. Bij de stichting was het WF beslist niet anti-klerikaal, wel Vlaams. Vrijzinnigen en katholieken werkten er broederlijk samen en zelfs kanunnik Jan Baptist David was er lid van. Al na enkele jaren stuitte het WF met zijn activiteiten echter op tegenkanting van de katholieke kerk. Zo ontstond vanaf 1862, onder impuls van Julius Vuylsteke, het streven, te ontsnappen aan de sociale en morele controle die de kerk uitoefende op alle Vlaamse cultuuruitingen: op de pers, het publiceren van boeken, het toneel en het onderwijs. In de taal van de 19de eeuw klonk dit: ingaan “…tegen de plaag der geestesverstomping en der gewetensonderdrukking”. Gevolg: David zegde in 1855 zijn lidmaatschap op. In 1870, toen de kerk het neutral onderwijs verketterde, identificeerde het WF zich inzake gewetensvrijheid met de 16de eeuwse geuzen. In 1875 werd het Davidsfonds opgericht. Als katholieke tegenhanger van het WF wilde het op het platteland de infiltratie van Willemfondsuitgaven en -volksbibliotheken indijken.
Met het verloop van decennia zou het WF een ontwikkeling doormaken met ups en downs (vaak afhankelijk van de ideologie van de politieke machthebbers).

In het kader van Literair Gent kunnen we helaas niet ingaan op de boeiende organisatorische ontwikkeling van het WF (bv. het uitbouwen, vanaf 1868, van talrijke lokale afdelingen over heel Vlaanderen), noch op zijn veelzijdige algemene werking, o.m. zijn rol in de Vlaamse Beweging, de geleidelijke evolutie van het eerdere agressieve anti-clericale naar een duidelijk verdraagzame ingesteldheid, het ijveren voor de vrije meningsuiting, de inspanningen ter verdediging van het Nederlands en van het officieel onderwijs, de acties als politieke drukkingsgroep bij de staatshervormingen, de strijd voor de wettelijke erkenning van de rechten van de Vlamingen, de latere evolutie naar een vormingsorganisatie... Voor dat alles verwijzen we graag naar de verder opgesomde studies. Wij beperken ons hierna tot de concrete acties, vooral in Gent, die rechtstreeks of onrechtstreeks met literatuur en de promotie van het lezen te maken hebben.

Het WF, Gent, literatuur en leesbevordering

Van bij het begin zou Gent een overwegende rol spelen in het WF. De stichtingsvergadering had plaats in het lokaal van De Tael is gansch het Volk, in het Hotel van Kortrijk, aan de Poel. De voorzitters waren tot 1976 onveranderlijk Gentenaars, we noemen maar Jules de Saint-Genois (1813-1867, eerste voorzitter), vervolgens o.m. Ferdinand August Snellaert, Prudens van Duyse, Frans Rens, Jacob Jan Heremans, Julius Vuylsteke en een reeks anderen, deels nog door Willems zelf gevormd. Allen zouden zij een belangrijke rol spelen in de Vlaamse Beweging en zorgden zij ervoor dat het WF de belangrijkste Vlaamse culturele organisatie van de 19de eeuw werd.

In 1868 stelde het (toen liberale) Gentse stadsbestuur het Lakenmetershuis op de Vrijdagmarkt ter beschikking van het WF. Het hoofdbestuur is er thans nog altijd gevestigd. Vooral vanuit Gent werd er van bij het begin naar gestreefd om, in de geest van Jan Frans Willems, het Nederlands opnieuw de status van cultuurtaal te geven. In een door de francofone elite gedomineerd Vlaanderen werd meteen geijverd om de geestelijke ontwikkeling van het Vlaamse volk te verheffen, de taal- en de leesvaardigheid te bevorderen. Concreet gebeurde dit in eerste instantie door het uitgeven van Nederlandstalige boeken, wat later ook door het inrichten van volksbibliotheken, door het organiseren van taallessen en leergangen allerlei, door het organiseren van voordrachten en door de aandacht voor de zangcultuur.

Als uitgever was het WF in de loop van zijn geschiedenis bijzonder bedrijvig. Vaak in samenwerking met uitgevers als Julius Vuylsteke, Hendrik Hoste, Van Rysselberghe & Rombaut werden tijdschriften, jaarboeken en talrijke monografieën gepubliceerd.
Van 1851 tot 1888 zorgde het WF voor een Vlaemsche bibliographie of lyst der Nederduitsche boeken in België, sedert 1830 uitgegeven (vooral samengsteld door Frans de Potter) – dit was dus lang voor de Koninklijke Bibliotheek in 1875 begon met haar Belgische bibliografie. Van 1852 tot 1879 werden periodiek (zeer populaire) volksalmanakken uitgegeven en van 1896 tot 1905 werden 10 jaargangen van het Tijdschrift van het Willemsfonds, gewijd aan letteren, kunsten en wetenschappen (1896- 1904) gepubliceerd. Dit tijdschrift werd opgevolgd door de Vlaamse Gids (1905-2000) die aanvankelijk, naast bijdragen over literatuur en geestesleven, ook de mededelingen van het WF bevatte. Veel later, van 1973 tot 2000, nam het WF De Vlaamse Gids weer onder zijn hoede als ledentijdschrift. Van 1978 tot 2004 werd Boek en bibliotheek : tweemaandelijks tijdschrift van de Bibliotheekvereniging van het Willemsfonds uitgegeven.
Sedert 1851 bracht het WF honderden monografieën uit, meestal over (op het ogenblik van publicatie) actuele vraagstukken zoals de vervlaamsing van de Gentse universiteit, de Vlaamse Beweging, kunst, taalkunde, muziek (tot 1929 werden tal van liederboeken gepubliceerd), natuurkunde, aardrijkskunde, gezondheidszorg, biografieën enz.
Op louter literair gebied werden jeugdboeken, proza, poëzie en toneelwerk uitgegeven, o.m. in 1873 Jan Frans Willems’ Reinaert de Vos en door de jaren heen ook werk van Julius de Geyter, Johanna Courtmans-Berchmans, Tony Bergmann, Cyriel Buysse, Virginie Loveling, Maurits Sabbe, Paul Kenis, Karel Jonckheere, Marcel van Maele, Willem Roggeman, Clem Schouwenaaars en vele anderen.
De volledige – indrukwekkende – lijst van publicaties van het WF vindt men op het internet, http://www.liberaalarchief.be/wf-def.pdf .

Voor de verspreiding van het lezen en de literatuur speelden de volksbibliotheken een belangrijke rol. De eerste kosteloze volksbibliotheek van het WF werd in 1865 geopend in een achterzaal van het Gentse Minardkoffiehuis in de Korianderstraat. Geleidelijk aan werden meer bibliotheken ingericht, zo waren er in 1901 reeds meer dan 40 in heel het Vlaamse land. Van bij het begin werd getracht, de collecties van deze bibliotheken samen te stellen in een geest van openheid, met aandacht voor alle opinies. Na het bibliotheekdecreet van 1978 werden al deze bibliotheken overgenomen door de gemeentebesturen.

Ook nu nog blijven het Gentse hoofdbestuur en de afdelingen cultureel zeer actief ijveren voor de Vlaamse cultuur en de vrijheid van meningsuiting. Literair gebeurde dit in de jaren ‘80 o.m. door het inrichten van tentoonstellingen, over Johan Daisne (1983, in het Gentse Pand, Onderbergen), Paul Snoek (1986, in het Lakemetershuis, Vrijdagsmarkt) en Gerard Walschap (1989, in de Generale Bank, Kouter). In de loop der jaren waren bovendien talrijke auteurs voor lezingen te gast in het Gentse Lakenmetershuis.

Het volledige archief van het WF berust in het Liberaal Archief, Kramersplein 23 te Gent.

[Harry van Velthoven en Nicole Verschoore]

Over het Willemsfonds:

• Ons 75-jarig jubelfeest, 1851-1926 (1926)
• Eeuwfeest van het Willems-Fonds, 1851-1951 (1951)
• Daniel Sabbe: Van Willemsfonds tot Davidsfonds (1975)
• Gedenkboek 175 jaar Willemsfonds, 1851-1976 (1977)
• Het Willemsfonds van 1851 tot 1914 / door Marcel Bots, Harry van Velthoven, Ada Deprez e.a. (1993)
• Harry van Velthoven en Jeffrey Tyssens: Vlaamsch van taal, van kunst en zin : 150 jaar Willemsfonds (2001). Met een ruime bibliografie over het WF, p. 251 e.v.