Pantaleo de Confluentia

(Italië?, 1417 - ?, 1497)

Over de arts Pantaleo de Confluentia is weinig met zekerheid bekend. Italië claimt hem als één van haar bekendste geneesheren, afkomstig uit Piëmonte, arts in Vercelli, doctor in de medicijnen te Pavia en Turijn. Vanaf 1440 was hij in dienst van hertog Louis de Savoie, die hij ook begeleidde op een lange reis door Frankrijk. Zijn bekendste werken zijn het Pillularium omnibus medicis en de Summa lacticiniorum (1477). Girolamo Tiraboschi (Storia della letteratura italiana,1790) schreef nog andere werken aan Pantaleo toe, die spoorloos bleven. Pantaleo stond vooral bekend om zijn ondersteuning van de typografische kunst in Piëmonte en zijn kritische benadering van medische praktijken.

Pantaleo’s Pillularium

Pantaleo ondernam omstreeks 1470 een kwaliteitsonderzoek naar diverse kaassoorten in Europa. Zijn reisverslag is opgetekend in het didactische werk Summa lacticiniorum completa omnibus idonea, dat met andere tractaten werd gebundeld tot het Pillularium (Turijn, 1477). Te Lyon verschenen in 1525 en 1528 aangevulde herdukken onder de volledige titel Pillularium omnibus medicis quam necessarium clarissimi doctoris magistri Panthaleonis. Een exemplaar gedrukt op 13 juni 1528 bevindt zich in de collectie van de Universiteit Gent.
Het Pillularium is gesteld in het Latijn (73 bladen met 57 versierde hoofdletters en een houtsnede als frontispice). Pantaleo’s eerste tractaat is een geschiedenis van de geneeskunde én het eerste dat pillen ter genezing aanbeveelt. In het tweede tractaat, zijn “Summa lacticiniorum” presenteert hij in 40 hoofdstukken een diepgaande studie over de melk- en kaasproductie, van de eigenschappen van gezonde moedermelk tot dieetvoorschriften en handelsprijzen van alle soorten Europese kazen; het wordt nog steeds geciteerd als de allereerste zuivelstudie. Pantaleo’s empirische vaststellingen in Frankrijk, Engeland en “Flandria” zijn vermengd met levendige reisobservaties. Het derde tractaat, van tijdgenoot Gabriele Zerbi (eerste druk 1495), is de eerste uitgegeven medisch-deontologische code. Dit zeldzame boek is behalve van grote wetenschappelijke waarde, ook nog zeer lezenswaard.

Pantaleo en Gent

In het opvallend korte hoofdstuk XIII komen Pantaleo’s observaties in Vlaanderen aan bod. Hij bezocht de handelsbeurs in Antwerpen (waar “ontzettend veel Engelse kaas” werd aangeboden) en deed vaststellingen in Gent. Hij logeerde op een buitengoed nabij Gent “in villa Gantensisive a Gant” en op zekere morgen ging hij postvatten bij een Gentse stadspoort om proefondervindelijk de volgeladen melkkarren te tellen die de stad binnenreden. Door extrapolatie van de overige stadspoorten kwam hij tot een gigantische potentiële kaasproductie. Maar omdat de hele melkvoorraad door de inwoners bijna onmiddellijk werd geconsumeerd, vond hij het ook niet verwonderlijk dat er in Gent zoveel lepralijders rondliepen (in de 15de eeuw werd aangenomen dat overconsumptie van rauwe melk en vis melaatsheid bevorderde). Zijn appreciatie van Vlaamse kazen noteerde hij zeer expliciet: hij herinnert zich “niet één goede kaas geproefd te hebben, noch in Vlaanderen, noch in Brabant, Henegouwen of Artois”.

[Jean-Paul den Haerynck]

Over Pantaleo de Confluentia

Prosper Claeys: Notes et souvenirs, t. II (1904), p. 327-329
Biographisches Lexikon der hervorragenden Ärzte (1932)
Léon Elaut: Le Pillularium de Maître Pantaleon (1960)
Léon Elaut: Le traite du laitage de maître Pantaleon (1965)
Jacques Paviot: Les voyages gastronomiques du médecin Pantaléon de Confienza, in: Stranieri in Piemonte e Piemontesi all' estero nel Medioevo (1999), p. 125-137
Istituto Centrale per il Catalogo Unico delle Biblioteche Italiane e per le Informazioni Bibliografiche (http://www.iccu.sbn.it/)